Uygulamalı Davranış Analizi (ABA)

Bir canlının dış dünyada karşılaştığı uyaranlara karşı duygusal, bilişsel yada fiziksel olarak verdikleri tepkilere davranış denir. Davranışlar, kişinin kendisi ve çevresi için doğurduğu sonuçlar bakımından ‘uygun’ veya ‘uygun olmayan’ davranışlar olarak kategorize edilebilir. Sergilenen uygun davranışlar, bireyin sosyal çevresine uyumu ve günlük yaşam ile okul / iş hayatındaki işlevselliğini güçlendirirken, uygun olmayan davranışlar bu alanlarda zorluklar yaşanmasına sebep olabilmektedir. Dolayısıyla, sergilenmesi istenen davranışların kazandırılması ve/ya pekiştirilmesi ile zorlayıcı davranışların azaltılması bireyin yaşamın çeşitli alanlarında iyi oluşuna hizmet eder niteliktedir.

‘Uygulamalı Davranış Analizi (ABA)’ nedir?

Uygulamalı Davranış Analizi (ABA), öğrenme bilimi ve davranışçı kuramlara dayanan, bireylerin uygun olmayan davranışlarını azaltmayı ve uygun davranışlarını artırmayı hedefleyen bir terapi yöntemidir. Bu prensiplere göre bir davranışın öğrenilebilmesi “Öncül → Davranış → Sonuç” adımları izlenerek gerçekleşir.

Öncül (Uyaran); bilimsel tanımıyla belirli bir davranışın ortaya çıkmasını tetikleyen faktörlerin tümüdür. Öncüller, dış dünyadan gelen çeşitli uyaranlar (ses, temas, söylem, davranış vb.) olabileceği gibi, kişinin deneyimlediği fizyolojik ve duygusal değişimler de içsel tetikleyici rolü oynayarak belirli davranışların ortaya çıkmasına sebep olabilmektedir.

Davranış;  belirli uyaranların etkisi sonucunda oluşan, gözlemlenebilir ve ölçümlenebilir tüm tepkilerdir.

Sonuç; bir davranışın sebep olduğu etkilerin tümüdür. Bu etkiler, davranışın sonraki zamanlarda tekrarlanıp tekrarlanmayacağını belirler niteliktedir. Birey özelinde istenen etkiler yaratan bir davranış zamanla pekişirken, istenmeyen sonuçlara maruz kalmak bir davranışın tekrar sergilenmemesine neden olmaktadır.Uygulamalı Davranış Analizinde her çocuğa özgü tasarlanan ‘pekiştireç / ödül’ sistemi aracılığıyla uygun davranışların artırılması, yeni davranışların kazandırılması ve problem davranışların ortadan kaldırılması amaçlanmaktadır. 

• Çocuğun sevdiği atıştırmalıklar, 

• Oyuncaklar, 

• Duyusal aktiviteler,

• Sosyal etkileşim (övgü, alkış, çak yapma vb.)
  

pekiştireçlere örnek olarak verilebilir. Bir çocukta kullanılması uygun olan pekiştireçlerin belirlenmesi aşamasında, aileden çocuğun hoşlandığı yiyecekler, oyunlar ve aktiviteler hakkında bilgi alınmalıdır.

Uygulamalı Davranış Analizi (ABA) aracılığıyla hangi davranışlar üzerinde çalışılabilir? 

ABA, otizm spektrumundaki bireylerin artırılması hedeflenen

• Günlük yaşam becerileri,

• Oyun becerileri,

• Karşılıklı sosyal etkileşimi başlatma ve sürdürme,

• Motor taklit,

• Göz kontağı vb.

becerilerin kazanılmasına veya bu becerilerin sergilenme sıklığının artmasına katkı sağlar. Bununla birlikte, otizmli bireylerin sosyal uyum ve öğrenme süreçlerini ketleyen çeşitli davranışlar ABA yöntemi uygulanarak azaltılabilmektedir.

• Kendine / başkalarına yönelik yıkıcı davranışlar (vurma, itme, ısırma vb.),

• Tekrarlayıcı işlevsiz motor / ses tepkiler (el çırpma, mırıldanma, dönme vb.)

• Uygun olmayan yeme davranışı (sabun, krem vb.),

• Beslenme problemleri (yemek seçiciliği vb.)
  

üzerine çalışılabilecek hedef problem davranışlara örnek olarak verilebilir.

Uygulamalı Davranış Analizi (ABA), yaygın olarak Otizm Spektrumundaki bireylerle yapılan çalışmalardaki etkililiğiyle ön plana çıkmakla birlikte, Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu, Karşı Gelme Bozukluğu gibi farklı etmenlerden kökenlenen davranış problemleri ve yeme bozukluğu gibi alanlarda çalışırken de kullanılabilen bir yöntemdir.

Uygulamalı Davranış Analizi (ABA)’nde süreç nasıl işler?

• Hedef Davranışların Belirlenmesi: Çocuğu tanıma aşamasında yapılan bireysel gözlemler, diğer uzmanların görüşleri ve bakımverenlerden alınan bilgiler neticesinde, çocuğa öncelikli olarak kazandırılması gerektiği düşünülen beceriler ve söndürülmesi hedeflenen problem davranışlar belirlenir.

• Bilgi Toplama ve Değerlendirme: Öğretilmesi hedeflenen beceri çerçevesinde, çocuğun mevcut düzeyi ve beceriyi sergilediği / sergilemediği koşullar gözlemlenir. Aynı zamanda, problem davranışların hangi uyaranlar tarafından tetiklendiği (kişi, durum, ortam vb.), ne yoğunlukta ortaya çıktığı ve nasıl sonlandığı değerlendirilir. Aileden, çocuğun davranışlarının şekillendirilmesi sırasında ödül / pekiştireç olarak kullanılabilecek araçlara dair bilgiler de bu aşamada alınır.

• Müdahale Sürecinin Planlanması: Tüm değerlendirmeler sonucunda uzman tarafından her bir davranışa / beceriye yönelik müdahale planı hazırlanır. Bu aşamada, müdahale sırasında kullanılacak teknikler, çocuğun ulaşması hedeflenen davranış düzeyi ve nasıl bir ödüllendirme sisteminin uygulanacağı gibi detaylar belirlenir.

• Müdahale Aşaması: Bu aşamada problem davranışa neden olduğu saptanan öncül durumlar ortadan kaldırılır, seçilen müdahale yöntemine göre istenmeyen davranış göz ardı edilebilir veya ödül sistemi içerisinde kayba sebep olur. Öte yandan, kazandırılmak istenen davranışlar ödüller aracılığıyla pekiştirilir. Bu sürece paralel olarak, müdahalenin etkililiği, gözlem ve kayıt tutma yöntemleriyle sistematik olarak değerlendirilir ve gerekli görüldüğünde değişikliğe gidilebilir.

• Genelleme Aşaması: Uzman ile birebir başlayan çalışmalarda uzun vadeli hedef, çocuğun / gencin öğrendiği davranış ve becerileri farklı kişiler ve ortamlardayken de sergileyebilmesidir. Böylelikle günlük yaşam içerisinde de uygun davranışlar artarken, uyumu zorlaştıran davranışların azalabilmektedir. Bu doğrultuda, çocuk hedef davranışı sergilemede önceden belirlenmiş olan kriterleri karşıladığında, davranışı farklı ortamlarda / farklı kişilerleyken de sergileyebilmesi için müdahalelerde bulunulur. Bu aşamayı aile ve okul ile işbirliği içerisinde yürütmek, çocuğun davranışı genelleyebilme düzeyi ve adaptasyon hızı açısından oldukça kritiktir.